Leestijd: 4 minuten

Kansen, Risico’s en Verantwoordelijke Implementatie

De inzet van kunstmatige intelligentie (AI) door Nederlandse gemeenten groeit exponentieel. Volgens recent onderzoek van TNO werden in de eerste helft van 2024 maar liefst 266 AI-toepassingen geïdentificeerd in de publieke dienstverlening – een stijging van ruim 60% ten opzichte van 2021. Van deze toepassingen komen er 105 (39%) voor rekening van gemeenten, die daarmee de absolute koplopers zijn in de publieke sector.

De VNG (Vereniging van Nederlandse Gemeenten) ziet AI als een kansrijke ontwikkeling, op voorwaarde dat gemeenten de technologie op een verantwoorde, veilige en transparante manier toepassen. Dit standpunt wordt uitgebreid beschreven in hun Position Paper AI, Algoritmen en Gemeenten uit maart 2025.

Kansen van AI binnen de Gemeenten

Procesverbetering en Kennistoegang

Gemeenten zien significant potentieel in AI om werkprocessen te versnellen en kennis toegankelijker te maken. Denk hierbij aan het automatiseren van juridische documentanalyse, het verbeteren van beleidsdocumenten, en het ondersteunen van complexe besluitvormingsprocessen.

Concrete Toepassingen in de Praktijk

Het TNO-onderzoek toont aan dat AI momenteel vooral wordt ingezet voor:

Tekstherkenning en -verwerking: Automatische verwerking van documenten en formulieren
Kennisverwerking en archivering: 60 van de 266 toepassingen vallen in deze categorie
Inspectie en handhaving: 54 voorbeelden van AI-ondersteunde controlemechanismen
Procesoptimalisatie: 31 toepassingen gericht op efficiëntieverbetering

Succesverhalen uit de Praktijk

Verschillende gemeenten lopen voorop met innovatieve AI-toepassingen:

Gemeente Delft: Gebruikt AI voor intake bij schuldhulpverlening, waarbij algoritmes voorstellen doen voor passende dienstverlening
Gemeente Goes: Werkt met chatbot Guus 2.0 voor burgerservice
Gemeente Amsterdam: Zet AI in om te bepalen welke bijstandsaanvragen nader onderzoek behoeven

Maatschappelijke Impact

AI kan bijdragen aan oplossingen voor grote gemeentelijke uitdagingen zoals:

Klimaatadaptatie en duurzaamheid
Woningnood en ruimtelijke ordening
Openbare veiligheid en preventie
Verbetering van digitale dienstverlening

Risico’s en Aandachtspunten

De VNG deelt expliciet de zorgen over de risico’s van AI en benadrukt dat deze beheersbaar moeten zijn. De belangrijkste risicofactoren zijn:

AI-hallucinaties en Betrouwbaarheid

AI-systemen kunnen foutieve of niet-verifieerbare informatie genereren. Dit risico is vooral kritiek bij gemeentelijke besluitvorming die directe gevolgen heeft voor inwoners.

Bias en Discriminatie

Vooroordelen in trainingsdata kunnen leiden tot systematische uitsluiting of discriminatie van bepaalde groepen. De Nederlandse overheid heeft hier helaas al negatieve ervaringen mee opgedaan bij eerdere algoritme-implementaties.

Transparantie en Uitlegbaarheid

Veel AI-modellen functioneren als “black boxes” waarbij niet duidelijk is hoe beslissingen tot stand komen. Voor overheidsorganisaties is dit problematisch vanwege verantwoordingsplichten.

Privacy en Gegevensbescherming

AI-systemen verwerken vaak grote hoeveelheden persoonsgegevens, wat risico’s meebrengt voor privacy en compliance met de AVG.

Leveranciersafhankelijkheid

De dominantie van grote (Amerikaanse) techbedrijven creëert risico’s rond digitale soevereiniteit en leverancierslock-in.

Juridisch Kader: De EU AI-Verordening

Sinds augustus 2024 is de Europese AI-Verordening van kracht. Deze wet stelt nieuwe eisen aan gemeenten die AI gebruiken:

Verplichtingen voor Gemeenten

AI-geletterdheid: Organisaties moeten zorgen voor adequate kennis over AI bij medewerkers
Registratieplicht: Hoog-risico AI-systemen moeten worden geregistreerd in een centrale database
Impact Assessments: Uitvoering van mensenrechten- en privacy-effectbeoordelingen
Transparantievereisten: Duidelijke documentatie over werking en impact van AI-systemen

Risicogebaseerde Aanpak

De AI-Verordening hanteert een risicogebaseerde classificatie waarbij systemen met hoger risico aan strengere eisen moeten voldoen.

Standpunt en Aanbevelingen van de VNG

Het algemene standpunt van de VNG, zoals geformuleerd in hun position paper, bevat heldere richtlijnen:

Investeer in AI-Geletterdheid

Medewerkers moeten begrijpen wat AI wel en niet kan. De VNG zet in op interbestuurlijke ontwikkeling van gecentraliseerde trainingen voor overheden.

AI als Hulpmiddel, Niet als Vervanger

Generatieve AI moet worden ingezet om werkprocessen te verbeteren, waarbij altijd een mens eindverantwoordelijk blijft voor beslissingen.

Werk Veilig en Transparant

Gebruik betrouwbare bronnen en verifieerbare data
Respecteer privacy en gegevensbescherming
Wees transparant over AI-inzet naar inwoners toe
Documenteer besluitvormingsprocessen adequaat

Publieke Waarden Centraal

Rechtsstatelijke beginselen en de menselijke maat moeten leidend zijn bij AI-implementatie. Technologie moet mensen helpen, niet andersom.

Governance en Risicomanagement

De VNG beveelt aan om:

Een domeinoverstijgende governance-structuur in te richten
Heldere verantwoordelijkheden en mandaten vast te leggen
Integrale besluitvorming te faciliteren waarbij IT, juridische zaken, privacy, en beleidsafdeling samenwerken

Praktische Implementatiestappen

Organisatorische Voorwaarden

Politiek-bestuurlijk bewustzijn creëren over kansen en risico’s van AI
Governance-structuur inrichten die aansluit bij bestaande processen
Digitale geletterdheid ontwikkelen in de breedte van de organisatie
Robuuste informatie-architectuur opbouwen gebaseerd op heldere principes

Leveranciersmanagement

Bij inkoop van AI-systemen moeten gemeenten expliciet eisen stellen over:

Transparantie: Inzicht in algoritmewerking en databronnen
Ethisch ontwerp: Voorkoming van bias en discriminatie
Privacy: Compliance met AVG en databeveiliging
Herbruikbaarheid: Open standaarden en interoperabiliteit
Eigenaarschap: Behoud van controle over data en systemen

Projectmatige Aanpak

Elke AI-implementatie moet een cyclus doorlopen van:

Ontwikkeling: Inclusief impact assessments en risicoanalyse
Implementatie: Met adequate training en monitoring
Evaluatie: Regelmatige toetsing van werking en effecten

Toekomstperspectief en Samenwerking

De VNG benadrukt dat verantwoordelijke AI-implementatie geen puur gemeentelijke opgave is, maar een overheidsbrede uitdaging die samenwerking vereist tussen alle bestuurslagen.

Collectieve Innovatie

Door de VNG Community AI en Algoritmen werken gemeenten samen aan:

Kennisdeling over praktijkvoorbeelden
Ontwikkeling van gemeenschappelijke standaarden
Collectieve inkoop en leveranciersmanagement
Gezamenlijke training en capacity building

Nederlandse en Europese Ontwikkelingen

De VNG steunt actief initiatieven zoals GPT-NL, een transparant Nederlands taalmodel dat minder afhankelijk is van Amerikaanse techgiganten.

Conclusie

AI biedt Nederlandse gemeenten ongekende kansen om maatschappelijke uitdagingen aan te pakken en de dienstverlening te verbeteren. Het groeiende aantal toepassingen – van 165 in 2021 naar 266 in 2024 – toont aan dat gemeenten de technologie omarmen.

Echter, zoals de VNG terecht benadrukt: “Technologie moet mensen helpen, niet andersom.” Verantwoordelijke implementatie vereist investering in kennis, robuuste governance, en een integrale aanpak waarbij publieke waarden centraal staan.

Met de juiste voorbereiding, samenwerking en aandacht voor risico’s kunnen gemeenten AI inzetten als krachtig instrument voor betere dienstverlening en een sterkere democratie.

Bronnen:

AI bij Nederlandse Gemeenten