De Positie en Begeleiding van de NVJ met Betrekking tot Artificiële Intelligentie

De Positie en Begeleiding van de NVJ met Betrekking tot Artificiële Intelligentie: Juridische Kaders, Praktische Handleidingen en de Uitdaging van Geloofwaardigheid

I. Samenvatting en Strategische Context

De Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ) heeft een gedifferentieerde en tweeledige strategie ontwikkeld om de beroepsgroep te navigeren door de complexiteit van Artificiële Intelligentie (AI). Deze strategie richt zich enerzijds op de fundamentele bescherming van het journalistieke stelsel en anderzijds op de praktische vakontwikkeling van de individuele journalist. De NVJ opereert daarmee op twee fronten: als belangenbehartiger op Europees niveau via de Europese Federatie van Journalisten (EFJ) om het journalistieke bedrijfsmodel en de democratische functie te beschermen tegen de risico’s van grootschalige AI-exploitatie; en tegelijkertijd als vakontwikkelaar om journalisten praktisch wegwijs te maken in het gebruik van AI als assistent.¹

De urgentie voor deze actieve positionering werd onderstreept door een enquête die de NVJ in samenwerking met Belgische en academische partners in 2023 uitvoerde. Hieruit bleek dat het merendeel van de 302 deelnemende journalisten ‘bijna niets’ wist van AI, wat de noodzaak van basis- en voortgezette opleiding onmiskenbaar maakte.³ Tegelijkertijd gaf 75 procent van de respondenten aan kansen te zien in AI, wat de basis vormde voor de proactieve aanpak van de NVJ om AI te promoten als een middel voor efficiëntie en vernieuwing. De organisatie erkent dat AI en machine learning interessant zijn voor elke journalist, met name voor ondersteuning bij onderzoek binnen grote databronnen.² De huidige strategie is daarmee een noodzakelijke reactie op de fundamentele bedreigingen voor de auteursrechten van contentmakers, terwijl zij proactief middelen inzet om de journalistieke efficiëntie en innovatie te stimuleren.

II. Het Officiële NVJ Standpunt: Juridische en Ethische Kaders

De publicaties en het beleid van de NVJ met betrekking tot AI benadrukken de cruciale noodzaak van zowel robuuste regulering van buitenaf (via de EU) als effectieve zelfregulering van binnenuit (via de Raad voor de Journalistiek en de redacties).

2.1 Bescherming van Makersrechten en Compensatie: De Auteursrechtelijke Strijd

De bescherming van de economische basis van de journalistiek vormt een kernpunt in het NVJ-beleid. Via de EFJ dringt de NVJ aan op onmiddellijke actie van de Europese Commissie om media, cultuur en democratie te beschermen.¹ De gezamenlijke stellingname is dat AI-systemen op grote schaal creatieve, culturele en journalistieke content exploiteren om hun modellen te trainen en diensten te ontwikkelen, zonder daarvoor toestemming of vergoeding aan de oorspronkelijke makers te verstrekken.¹ Deze ongeoorloofde exploitatie wordt beschouwd als schadelijk voor het gehele ecosysteem van betrouwbare informatie.

Juridisch gezien kan het gebruik van auteursrechtelijk beschermde werken voor het trainen van AI-modellen prima facie inbreuk maken op het reproductierecht van de makers.⁴ De EFJ eist daarom bij de EU dat er duidelijke regels komen die burgers en makers beschermen en garanties bieden voor transparantie, verantwoording en eerlijke compensatie.¹

Daarnaast biedt de NVJ directe, operationele juridische hulp aan haar achterban. Journalisten worden geadviseerd om scherp te zijn op hun rechten. In de praktijk, met name in de fotojournalistiek, wordt gewezen op het belang van een goede quitclaim om auteursrechten te beschermen.⁵ Hoewel de NVJ principieel stelt dat het auteursrecht in dergelijke gevallen de maker toebehoort, wordt dit advies gegeven als reactie op de juridische onzekerheid. De strategie van de NVJ adresseert daarmee de onmiddellijke, dagelijkse risico’s waarmee individuele journalisten worden geconfronteerd in een juridisch onzekere omgeving, terwijl zij tegelijkertijd op Europees niveau strijden tegen de fundamentele bedreigingen voor het businessmodel.

2.2 De NVJ en de Europese AI Act: Transparantie versus Zelfregulering

De NVJ moet haar beleid afstemmen op de Europese AI Act, de eerste alomvattende wetgeving ter wereld over kunstmatige intelligentie, die stapsgewijs ingaat vanaf augustus 2024 en onder meer eisen stelt aan transparantie en risicomanagement.⁶

Een cruciaal aspect voor de media is dat de verplichting tot transparantie over AI-gebruik niet geldt wanneer er sprake is van menselijk toezicht, de zogenaamde ‘human in the loop’.³ Door deze bepaling wordt de nadruk sterk verlegd naar zelfregulering binnen de journalistieke sector.³ Dit is een strategisch dilemma: harde, specifieke regulering van buitenaf kan de persvrijheid belemmeren, maar te losse regulering dient geen nut.⁷ Daarom moet de journalistieke sector de autonomie grijpen om de kaders zelf te bepalen.

De NVJ benadrukt de leidende rol van de zelfregulerende instanties, zoals de Raad voor de Journalistiek (RvdJ) in België, die als een van de eersten in Europa kort op de bal speelde door in haar Code een richtlijn over AI (Artikel 12) uit te vaardigen.³ Dit artikel eist dat redacties transparant zijn over geautomatiseerde nieuwsproductie en de personalisering van het nieuwsaanbod. Het moet voor de gebruiker duidelijk zijn wanneer nieuwsitems op basis van AI zijn gemaakt of geselecteerd, en de redactie moet, in de mate van het mogelijke, verwijzen naar de bronnen waarop het item is gebaseerd.⁸ Dit dient als een essentiële ethische blauwdruk. Als redacties de wettelijke transparantieverplichting mogen omzeilen via de ‘human in the loop’-uitzondering, dan moet de journalistieke ethiek de leemte vullen om te voorkomen dat het publieke vertrouwen erodeert. De NVJ ziet het als haar taak om het dichten van deze ethische kloof actief te stimuleren.

2.3 Ethische Zorgvuldigheid en Implementatiekaders

De journalistieke AI-richtlijnen die de NVJ en aanverwante organisaties in de Lage Landen promoten, richten zich op de kernwaarden van het beroep: transparantie, verantwoordelijkheid, menselijk toezicht en ethische standaarden.⁷ Het ontwikkelen van dergelijke richtlijnen stelt nieuwsorganisaties in staat om te reflecteren op hun ethische codes en de plaats van AI daarin.⁷

Er is bijzondere aandacht voor de visuele journalistiek. Voor beeldredacteuren en fotografen, een kwetsbare groep binnen de sector, benadrukt de NVJ het belang van het waarborgen van journalistieke vrijheid.⁷ Onderzoek toont aan dat er een dringende noodzaak bestaat om de controle op AI-beeldmanipulatie te versterken, aangezien de vaststelling van manipulatie of generatie met het blote oog niet meer volstaat. Redacties missen vaak vaststaande procedures om te controleren of aangeleverde beelden authentiek zijn.⁷

Hoewel veel mediabedrijven interne richtlijnen hanteren, ontbreekt standaardisatie in de sector.⁷ De strategische focus van de NVJ ligt op het bevorderen van sectorbrede adoptie en implementatie van gemeenschappelijke ethische kaders. Dit wordt verwezenlijkt door academische inzichten, zoals de bevindingen van het Leidse onderzoek naar AI in beeld ⁹, direct te vertalen naar beleidsmatige aanbevelingen voor de beroepsgroep. Het wordt aanbevolen om AI-richtlijnen te ontwikkelen en te implementeren, waarbij de grenzen van AI-gebruik bewaakt worden en de integriteit van het journalistieke werk wordt gewaarborgd.⁷

III. De NVJ als Assistent: Praktische Begeleiding en Vakontwikkeling

De NVJ maakt journalisten actief ‘wegwijs’ in het AI-landschap door AI als een praktisch ondersteunend hulpmiddel te positioneren, wat leidt tot concrete aanbevelingen voor tools en trainingen.

3.1 AI als Ondersteunende Technologie: Het NVJ-Perspectief op Kansen

De NVJ promoot AI niet als een vervanger, maar als een assistent voor de journalist. AI en machine learning kunnen journalisten ondersteunen in hun zoektocht binnen data, waardoor zij zich kunnen richten op het creëren van nieuwsartikelen en achtergrondverhalen.² AI biedt aanzienlijke kansen voor tijd- en kostenbesparing. Dit geldt ook voor de visuele journalistiek, waar AI kan helpen bij creatieve brainstorming, het genereren van illustraties, infographics, datavisualisaties en het visualiseren van lastig te fotograferen zaken.⁷

Om de complexiteit van de technologie te beheersen en de integriteit te bewaken, ondersteunt de NVJ de aanbeveling om een gespecialiseerde AI-expert binnen de redactie aan te stellen. Deze expert zou de taak hebben om duidelijke richtlijnen voor AI-gebruik op te stellen, journalisten te trainen in AI-geletterdheid en de ethische en juridische kaders te bewaken.⁷ Dit benadrukt het standpunt dat de integratie van AI niet alleen technische, maar ook gespecialiseerde beleidskennis vereist op de redactievloer.

3.2 Concrete Tools en Toepassingen voor de Redactievloer

Om de beroepsgroep praktisch wegwijs te maken, publiceert de NVJ concrete adviezen over direct toepasbare AI-tools. De selectie is specifiek gericht op het verminderen van de meest tijdrovende en routinematige taken in de journalistiek, wat een directe respons is op de wens tot efficiëntieverbetering die 75 procent van de journalisten in de enquête aangaf.³ De NVJ belicht negen handige tools die als assistent kunnen dienen:

De NVJ benadrukt bij deze aanbevelingen de ethische noodzaak om bij elk van deze tools de implicaties (data-opslag, risico op onjuistheid) te overzien.

3.3 Training en AI-Geletterdheid: Het Aanbod van de NVJ Academy

De NVJ Academy speelt een cruciale rol in het dichten van de initiële kennisachterstand.³ Het opleidingsaanbod omvat cursussen en webinars, zoals het “Webinar ChatGPT/AI voor Journalisten”.¹¹ Dit is een directe reactie op de vastgestelde behoefte van de achterban aan zowel kennis over de laatste ontwikkelingen als hulp bij de bepaling van de eigen professionele positie ten opzichte van AI.³

Daarnaast participeert de NVJ in samenwerkingsverbanden om AI-geletterdheid breed te vergroten, onder meer door het ondersteunen van enquêtes en opleidingen in samenwerking met de Vlaamse Vereniging van Journalisten (VVJ) en academische instituten.³ Deze gezamenlijke inspanning erkent dat AI-geletterdheid een grensoverschrijdend probleem is. De begeleiding vanuit de NVJ gaat verder dan alleen technische training; het omvat ook het aanbevelen van relevante literatuur en analyses om journalisten voortdurend op de hoogte te houden.¹⁰

IV. Evaluatie van de Begeleiding: Kennis, Attitude en Geloofwaardigheid

Om de mate te beoordelen waarin journalisten door de NVJ ‘wegwijs gemaakt’ worden, zijn de resultaten van de gezamenlijke onderzoeken van belang.

4.1 De Kennisbarrière: Inzicht in AI-Geletterdheid onder Journalisten

Ondanks de inspanningen om journalisten wegwijs te maken, blijft de uitdaging van implementatie significant. De enquête toonde aan dat het merendeel van de journalisten in 2023 ‘bijna niets’ wist van AI.³ Hoewel de helft van de journalisten inmiddels Generatieve AI (GenAI) gebruikt voor nieuwsverslaggeving, is dit gebruik momenteel voornamelijk beperkt tot tekstuele toepassingen, en doet slechts 24 procent dit minstens wekelijks.¹³

Een kritische bevinding is de lage mate van transparantie over AI-gebruik op de redactievloer: twee op de vijf journalisten (39%) wisten niet of hun collega’s GenAI gebruiken.¹³ Dit wijst op een ‘stille adoptie’ van AI. Dit gebrek aan interne dialoog op de redactie is gevaarlijk voor het waarborgen van de journalistieke integriteit, aangezien ethische richtlijnen (zoals de plicht tot transparantie) hun effectiviteit verliezen als het gebruik ervan niet intern wordt besproken en gestandaardiseerd. De focus van de NVJ op het opstellen van duidelijke AI-richtlijnen en de aanwezigheid van AI-experts ⁷ is daarom essentieel om deze interne communicatiekloof te dichten en de ethische normen te verankeren.

4.2 De Dualiteit van Perceptie: Kansen versus Bedreigingen

Journalisten hebben een ambivalente, maar overwegend positieve attitude ten opzichte van de technologie, mits deze wordt ingezet als assistent. Vier op de vijf journalisten (80%) maakt zich echter zorgen over de invloed van GenAI op de geloofwaardigheid van het nieuws.³ Dit sluit aan bij de algemene maatschappelijke verwachting dat generatieve AI een knauw zal geven aan het lezersvertrouwen.³

Dit spanningsveld maakt de NVJ’s rol cruciaal. De beroepsgroep beschouwt hulp van de NVJ bij het bepalen van de professionele positie en het communiceren over de laatste ontwikkelingen als ‘heel belangrijk’.³ De strategische implicatie van deze bevinding is dat de NVJ niet kan volstaan met alleen het aanprijzen van efficiëntie-tools (de 75 procent kansen). De 80 procent bezorgdheid over geloofwaardigheid is een grotere, fundamentele bedreiging voor het beroep. De communicatie en beleidsvorming moeten primair gericht zijn op het herstellen en waarborgen van journalistieke integriteit en transparantie bij AI-gebruik, in lijn met de RvdJ-richtlijnen.

4.3 Risico’s voor de Beroepsgroep: Werkgelegenheid en Beeldjournalistiek

De NVJ moet ook de bezorgdheid over werkgelegenheid adresseren. De opmars van generatieve AI, met name visuele AI, voedt de angst dat managers en bedrijfseigenaren de technologie zullen gebruiken om productiviteit en winstmarges te optimaliseren, waardoor creatieve menselijke arbeid overbodig raakt.⁷ Vooral fotojournalisten en beeldredacteuren worden als kwetsbaar beschouwd, gevoed door de perceptie van AI als een ‘goedkope vervanger’.⁷

Het strategische antwoord op deze managementperceptie vereist meer dan alleen training. Het conflict ligt niet primair bij de journalist en de technologie, maar bij de journalist en de bedrijfseigenaars. Het beleid van de NVJ moet daarom niet alleen journalisten wegwijs maken in de tools, maar ook onderhandelen over en richtlijnen opstellen voor de arbeidsrelatie in het AI-tijdperk. De eis tot versterking van de controle op AI-beeldmanipulatie ⁷ is een direct mechanisme om de unieke en onvervangbare rol van de menselijke professional in het waarborgen van authenticiteit te benadrukken.

V. Conclusie en Strategische Aanbevelingen

5.1 De Mate van ‘Wegwijs Maken’: Oordeel en Beoordeling van de Effectiviteit

De NVJ maakt journalisten op een gestructureerde en relevante manier wegwijs. Het aanbod is concreet, gericht op het verhogen van de dagelijkse efficiëntie (de 9 tools) ¹⁰ en tegelijkertijd strategisch op hoog niveau (via EFJ) om het journalistieke vakgebied te beschermen tegen commerciële exploitatie.¹ De NVJ reageert direct op de wensen uit de achterban door de NVJ Academy in te zetten om de oorspronkelijke kennisachterstand in te lopen.³

De grootste uitdaging en tevens de grootste leemte in de huidige implementatie is echter de diepgewortelde vrees voor de erosie van de geloofwaardigheid (80% bezorgd) en het gebrek aan interne transparantie over AI-gebruik op redacties.³ Het is onvoldoende om journalisten uitsluitend technisch wegwijs te maken; de NVJ moet een culturele transformatie faciliteren waarbij AI-gebruik niet alleen efficiënt, maar ook expliciet ethisch en transparant is. Het doel van de NVJ’s publicaties en trainingen moet verschuiven van

introductie van tools naar integratie van ethiek in de workflow.

5.2 Strategische Aanbevelingen voor Toekomstig NVJ-Beleid

Om de begeleiding te versterken en de integriteit van de beroepsgroep duurzaam te waarborgen, worden de volgende strategische stappen aanbevolen:

1. Verankering van Ethische Checkpoints in Tool-Advies: De NVJ moet standaardiseren dat elk advies over AI-tools vergezeld gaat van een gedetailleerde risicoanalyse. Deze analyse moet expliciet aangeven waar de ‘human in the loop’ vereist is en de implicaties van data-opslag en -privacy verduidelijken. De waarschuwing over de Google-cloud bij tools zoals notebooklm.google ¹⁰ dient een verplicht onderdeel te worden van elke training en publicatie, om zodoende de autonomie van de journalist over gevoelige data te waarborgen.
2. Actieve Promotie van Standaardisatie en Transparantie: De NVJ moet proactief samenwerken met de RvdJ en Nederlandse mediabedrijven om een geharmoniseerde en verplichte set van transparantierichtlijnen, gebaseerd op de principes van RvdJ Artikel 12 ⁸, te implementeren. Dit is de meest directe manier om de 80 procent zorg over de geloofwaardigheid effectief te adresseren. Deze richtlijnen moeten de interne communicatiekloof dichten en zorgen voor consistente openheid over AI-gebruik.
3. Gerichte Opleiding voor Kwetsbare Groepen: Er moeten gespecialiseerde, diepgaande trainingsprogramma’s worden ontwikkeld voor beroepsgroepen die het meest kwetsbaar zijn voor vervanging of misinformatie, met name beeldredacteuren en fotojournalisten. Deze trainingen moeten de expertise in deepfake-detectie en de controle op AI-beeldmanipulatie significant versterken, gezien de onbetrouwbaarheid van handmatige controle.⁷
4. Arbeidsmarktbescherming en CAO-Positionering: Om de perceptie van AI als ‘goedkope vervanger’ tegen te gaan ⁷, moet de NVJ in collectieve arbeidsovereenkomsten (CAO’s) of via whitepapers duidelijke afspraken eisen over de inzet van AI. Dit beleid moet de focus leggen op AI als assistent en de bescherming van de menselijke creatieve autonomie, vooral voor freelancers en kwetsbare functies.
5. Regelmatige Impactmeting: De NVJ dient periodiek de enquête over AI-geletterdheid te herhalen. Dit is noodzakelijk om de voortgang van de trainingen te meten, te beoordelen of de initiële kennisachterstand is ingelopen ³, en, cruciaal, of de bezorgdheid over de geloofwaardigheid en de interne transparantie op de redacties daadwerkelijk is afgenomen. Dit zorgt voor een datagedreven beleidsaanpassing.